آنها داوطلبانه آن را رعایت می کردند یا گاهی عملاً آن را نادیده می گرفتند، بدون اینکه احکام دینی را رد یا رد کنند; اگر چه سرپیچی از برخی احکام دینی باعث ایجاد احساس گناه در آنها می شد، اما این امر به عنوان عصیان علیه خدا تلقی نمی شد. دینداران در رویارویی با مطالبات دین، به دنبال خواسته های آن زمان و امکانات واقعی زندگی بوده و زندگی خود را در ارتباط شخصی با احکام دین و فقه سامان می دهند; همانطور که احساس می کردند حداقل عمدا از دین خارج نشدند و مشکلاتشان را حل کردند. به عبارت دیگر، مردم تصمیمات مذهبی را در زندگی خود آزاردهنده نمی دانستند. یا با غیرت اطاعت کرد و یا با عزت تحمل کرد.
به عبارت دیگر، شهروندان برای بقای خود احساس نمی کردند که باید تصمیمات دینی را جدی بگیرند و با آنها قبوض را به چالش بکشند یا تسویه کنند. همسایه هایی بودند که با هم دعوا نمی کردند. دینداران دین خود را ادا کردند و افراد غیر مذهبی راه و روش خود را دنبال کردند. صلحی تاریخی و البته کمی شکننده وجود داشت و همه در سایه آن آرامش زندگی می کردند. این آرامش با ظهور «دین سیاسی» و «دین انقلابی» از بین رفت. دین سیاسی آمده بود تا کار را تمام کند و انسان را برای همیشه نجات دهد.
پیروزی انقلاب ۵۷ و سیطره مذهب سیاسی و ایدئولوژیک، تعادل سنتی بین دین و زندگی را برهم زد. پس از پیروزی و استقرار نظام سیاسی که خود را متدین می کرد، احکام فقهی، لباس قدرت، قانون و زورگویی را به تن کرد. از این زمان به بعد، اعمال دینی نه با اختیار و اختیار، بلکه با اجبار قانونی و وظیفه حکومتی آغاز شد. چنان شد که بیش از چهار دهه پس از انقلاب، نگرش جامعه نسبت به دین تغییر کرد و همزیستی مسالمت آمیز تاریخی ساکنان تاریخ و مذهب از بین رفت و سیر و جنبه نزاع به تدریج روشن شد. صلح بین دین و جامعه (به عنوان دو همسایه) از بین رفته است زیرا یکی از همسایگان راه تحمیل خود را بر دیگری باز کرده و در را به روی انتخاب بسته است.
سنگینی دین و مظاهر اجتماعی آن به نتیجه ای قابل پیش بینی منجر شد. و این به معنای تبدیل مباحث نظری دین و احکام فقهی به موضوعی اجتماعی بود. وقتی از یک «مشکل اجتماعی» صحبت می کنیم، فکر می کنیم چیزی توجه مردم را به خود جلب کرده است. مشکلی برای بررسی و حل.
پیش از انقلاب، گفت‌وگو درباره بسیاری از مسائل دینی در میان اندیشمندان و متفکران رواج داشت. فقه موضوعی بود که حقوقدانان در دروس خود و عمدتاً در سمینارها به آن پرداختند. بحث های نظری و اختلافات فقهی نیز در این محیط ها رواج داشت. اما همه این تفاوت ها در صفحات کتاب ها و به اصطلاح بحث ها گسترده بود و به زندگی واقعی در جامعه مربوط نمی شد. با پیروزی انقلاب، اختلاف نظر حقوقی و دینی و مسائل دینی از سمینارها و مراکز نظری پدید آمد و به سطح جامعه سرایت کرد و همه اقشار را درگیر خود کرد.
در جريان بحث سياسي و قضايي دين و فقه دو مشكل عمده پيش آمد:
الف) پرداختن به مباحث نظری دینی که زمانی در گروهی محدود و مرتبط وجود داشت، عموم را درگیر خود می کرد. پس از آن، هرکس دانش لازم و توانایی نظری کافی را نداشت، درباره آن اظهار نظر کرد; در جلسات و مجالس خانوادگی و دوستی نیز بحث های زیادی به این موضوع اختصاص داشت. دخالت مردم در این مسائل به تدریج منجر به اختلافات خانوادگی و اختلافات اجتماعی شده است. این وضعیت به این دلیل به وجود آمد که فقه وارد مسیر زندگی و جامعه شد و خواست همه آنطور که در کتب فقهی نوشته شده زندگی کنند.
به نظر می رسد هر گاه ذهنیت و دغدغه های اجتماعی به سمت سیاست و مذهب سوق داده شود و این تمرکز بر این دو مقوله به شدت افراطی و در بین عموم مردم رواج پیدا کند، می توان نتیجه گرفت که دین و سیاست به چالشی بزرگ و مشکل آفرین تبدیل شده است. به عبارت دیگر، هر گاه دین و سیاست به عنوان یک معضل اجتماعی در طبقات و اقشار جامعه مطرح می شود، با نشانه ای آشکار از یک معضل اجتماعی مواجه می شویم. زیرا این دو مقوله مسائلی نیستند که باید ذهنیت جامعه را در بر گیرند یا کانون توجه و گفت و گوی عمومی باشند. اگر چنین است، می توان نتیجه گرفت که جامعه با دین و سیاست مشکل دارد. در مقام مقایسه، تا زمانی که قلب سالم است و به طور طبیعی کار می کند، قلب مورد توجه قرار نمی گیرد. او حتی به یاد نمی آورد که قلب دارد. وقتی از پله ها بالا می رود متوجه تنگی نفس می شود.
در مقایسه با این مثال، هر گاه جامعه توجه خود را به دین و سیاست معطوف کرد و چالش نظری و عملی گسترده ای بین طبقات اجتماعی وجود داشت، باید بدانیم که دین و سیاست دچار ناکارآمدی شده اند.
ب) تقابل عملی و گاه روزمره بین تصمیمات دینی و وضعیت نظری و زیستی شهروندان چالشی عمیق و کلی را به وجود آورده است. علاوه بر چالش‌ها و آسیب‌هایی که بر روابط اجتماعی تأثیر می‌گذاشت، پرداختن به این مسائل نظری، توده‌ها را از مسائل مهم زندگی منحرف می‌کرد. علاوه بر این، منجر به تبعیض، پراکندگی و جدایی اجتماعی شد. در نتیجه انسجام اجتماعی ضعیف شده است.
در رویارویی عملی با زندگی اجتماعی، دین کارآیی خود را به عنوان سرمایه اجتماعی از دست داد و مهمتر از آن، اخلاق مبتنی بر دین تضعیف شد. زیرا وقتی شبهه در آموزه های دینی تسخیر می شود، اخلاق مبتنی بر دین نیز از بین می رود.
معماران و انقلابیون انقلاب چندان به این نکته توجه نداشتند که ظهور دین با پشتوانه قدرت سیاسی، معضلی جدی و تعیین کننده را برای جامعه به دنبال دارد. تا جایی که باید تصمیم به عبور یا ماندن در آن بگیرد. این معضل و این مرز، پدیده جدیدی است که چهار دهه پس از پیروزی انقلاب رخ داده است. در زمان های قدیم مردم برای خواندن دینی آمده بودند که با زندگی آنها سازگار بود و رابطه مسالمت آمیزی با یکدیگر داشتند. به عبارت دیگر، دین آنها «مذهب عضوی» بود. اما اکنون مردم این سرزمین با دین قوی و مشروع یا به عبارتی «دین حاکم» مواجه شده اند. به این ترتیب به مرز ماندن یا خروج از حوزه دین رسیده اند. وضعیتی که به دلیل اعتقادات مذهبی خود باید با آن دست و پنجه نرم کنند.
یکی از پیامدهای سیطره مذهب سیاسی و عقیدتی که فضای زندگی را تنگ کرده است این است که مردم در چالشی بزرگ، هولناک و طاقت فرسا قرار می گیرند. خود را با عمیق ترین باورهای مذهبی خود به چالش بکشید. میدان جنگی که راه گریزی از آن نیست. آیا آنها باید تصمیم بگیرند که با دین چه کنند؟