شعر ایران در سالی که گذشت

این پژوهشگر و منتقد ادبی در  گفت‌وگو با تیتر اول درباره وضعیت شعر در سالی که گذشت و کتاب‌هایی که در این زمینه منتشر شدند گفت: یکی از ویژگی‌هایی که سال گذشته به نظرم آشکارتر از سال‌های پیش بود، حضور شاعران جوانی است که علاقه‌مندند سیطره دوگانه سپیدسرایی و غزل‌سرایی را کنار بزنند و به طرف چهارپاره‌سرایی یا بهتر است بگویم چندپاره‌سرایی رفته‌اند، این شعرها در حوزه مسائل اجتماعی، نمود بیشتری دارد و حتی نمونه‌هایی از بیان کاملا اعتراضی هم در این شعرها دیده می‌شود. بخشی از آثار این گروه، در سال قبل علاوه بر فضای مجازی، در مجله «وزن دنیا» به نحو چشمگیری منتشر شد و برای خود من به عنوان یک خواننده شعر، ساختار زبانی و فرمی این شعرها جالب توجه بود. اغلب این شاعران متولد اواخر دهه ۱۳۷۰ و به ویژه اوایل دهه ۱۳۸۰ هستند.

او با اشاره به ادامه انتشار دفترهای شعر در چند انتشاراتی معروف و کم‌تر معروف و با بیان این‌که به دلیل رشد و شتاب فضای مجازی، دفترهای شعر چنان که باید و شاید دیده و خوانده نمی‌شوند، اظهار کرد: شمارگان دفترها متاسفانه بسیار پایین است، اغلب ناشران هم به دلایل کیفی یا بی‌سود بودن انتشار دفتر شعر، رغبت چندانی به سرمایه‌گذاری برای چاپ دفتر شعر از شاعران جوان یا کم‌تر شناخته‌شده ندارند. با وجود این فکر می‌کنم شاعران ما باید استراتژی مناسب و دقیقی در گردآوری و انتشار دفترهای خود داشته باشند؛ یعنی هم انتشار زود به زود دفتر شعر و هم انتشار بسیار دیر به دیر، هردو روش بسیار نامناسبی است.

عابدی با بیان این‌که متاسفانه مجله‌های چندانی برای درج آثار شاعران ایران وجود ندارد و شاید جز مجله «وزن دنیا» و چند نشریه اغلب استانی، مجله‌های دیگر شعر چاپ نمی‌کنند، گفت: این خود به وضعیت بسیار نامناسب انتشار آثار شاعران ما به شدت دامن زده است. با وجود انتشار وسیع شعر در فضای مجازی مانند اینستاگرام یا تلگرام یا فیسبوک‌، به دلیل سنخ مطالعه سریع و گذرای مخاطبان فضای اینترنت و همچنین پراکنده بودن صفحه‌های شخصی، این شعرها به سرعت به بایگانی سپرده می‌شود و در ذهن و زبان مخاطب جذب نمی‌شود. 

او درباره اخبار بد حوزه شعر و ادب نیز گفت: سال گذشته متاسفانه شاعرانی مانند یارمحمد اسدپور (شاعر «موج ناب»)، مسعود احمدی (سپیدسرا)، مفتون امینی (شاعری که با وجود توجه به ژانرها و قالب‌های مختلف شعری دچار تشتت نبود و با پیراستگی شعر می‌سرود)، امیرهوشنگ ابتهاج (ه.اسایه غزلسرای بسیار نامی همروزگارمان) و یدالله رویایی (شاعر نیماییِ بنیادگذار سبک شعری «حجم») درگذشتند. درگذشت برخی از این شاعران چون هواخواهان زیادی داشتند مانند ابتهاج در رسانه‌های مختلف و میان مردم انعکاس زیادی یافت. همچنین مراسم یادبود بسیار شایسته‌ای برای مفتون امینی برگزار شد که چند تن از شاعران و منتقدان درباره او سخن گفتند. در این نشست من پس از چند سال شاعران سرشناس و قدیمی مانند شمس لنگرودی، دکتر ضیاء موحد، ابوالقاسم ایرانی، حسن صفدری، و چند تن دیگر را دیدم.

عابدی ادامه داد: متاسفانه یارعلی پورمقدم (نویسنده) که کافه‌اش به نام «شوکا» در خیابان گاندی چهار دهه پاتوغ (پاتوق) عده زیادی از شاعران و نویسندگان بود، سال گذشته درگذشت. من خودم خاطرات بسیار خوبی از این کافه دارم و نخستین آشنایی و دیدارم با بیژن جلالی در دهه ۱۳۷۰ در این کافه بود. قبل از او، با تاسف بسیار، سال گذشته محققان و ادیبانی مانند محمدعلی اسلامی ندوشن (تحلیلگر توانای شعر کهن)، رضا براهنی (نظریه‌پرداز سرشناس شعر)، اسدالله حبیب (بیدل‌پژوه اهل افغانستان) و ابوالفضل خطیبی (شاهنامه‌پژوه) زندگی را ترک کردند و موجی از افسوس را در میان خوانندگان خاص خود برانگیختند.

او درباره اخبار خوب این حوزه نیز گفت: در بهار سال گذشته بالاخره پس از اتمام نسبی موج کرونا نشست‌های ادبی تا حدودی شروع شد که در پاییز با شرایط خاص کشور در آستانه تعطیلی موقت قرار گرفت. دو سه نشست در «گروه شعر معاصر» با مدیریت فرهاد عابدینی و اسدالله امرایی در بهار از آن جمله بود. علاوه بر آن در اسفندماه نشست بسیار باشکوهی در نکوداشت میمنت میرصادقی (شاعر نیمایی‌سرای بسیار خوب و قدیمی که محقق توانایی نیز است) در «شب‌های بخارا»ی علی دهباشی برگزار شد که با رونمایی از مجموعه کامل اشعارش «فواره زیر باران» و جشن‌نامه‌اش «تصویر یک دریچه روشن» به کوشش مریم میرشمسی، زهرا نادری و فرخ‌لقا نوایی بروجنی همراه بود و باید بگویم که خوشبختانه این دو مجموعه به نحو بسیار مطلوبی در «نشر آگه» چاپ و منتشر شده است. در این نشست، من تعدادی از شاعران جوان و نیز چند شاعر نیمایی‌سرای قدیمی مانند محمدعلی شاکری یکتا و مسرور نعمت‌اللهی و اسدالله شعبانی را هم ملاقات کردم. حضور استاد شفیعی کدکنی گرما و شور خاصی به این نشست بخشیده بود.

 این پژوهشگر همچنین درباره کتاب‌هایی که در حوزه شعر منتشر شده‌اند، بیان کرد: در حوزه ترجمه شعر دفترها و مجموعه‌های متعددی منتشر شد که علاوه بر مترجمان سرشناس قدیمی، جواد فرید در حوزه ترجمه شعر فرانسوی، مانند چند سال اخیر، بسیار فعال بود و علاوه بر ترجمه‌های خودش، مجموعه‌ای از ترجمه‌های پراکنده محمدعلی سپانلو را هم از شعر فرانسه گردآوری و منتشر کرد. در حوزه ترجمه شعر از زبان انگلیسی هم باید به چند مجموعه از برگردان‌های رزا جمالی اشاره شود که در این حوزه در سال‌های اخیر بسیار کوشا بوده است.  مترجمان شعر جهان بسیارند و الان مجال آن نیست که از همه آن‌ها یاد شود.

او افزود: در قلمرو شناخت شعر معاصر طبعا هرسال کتاب‌هایی منتشر می‌شود که می‌توان به مجموعه «نامی بر پیشانی آسمان» درباره فروغ فرخزاد از چند تن از ایران‌شناسان ایرانی و خارجی مقیم اروپا و آمریکا با ترجمه سهراب طاووسی (انتشارات مروارید) اشاره کرد. مجموعه دیگری هم با عنوان «ادبیات، جامعه و فرهنگ» از آثار محققان ایران‌شناس (مانند دکتر احمد کریمی حکاک، دکتر کامران تلطف، دکتر نسرین رحیمیه و دیگران) درباره ادبیات معاصر ایران  با ترجمه دکتر مسعود فرهمندفر  منتشر شد که چند مقاله بسیار خواندنی و نکته‌سنجانه و محققانه در آن بود. چون صحبت از فروغ شد باید اشاره کنم که زندگی‌نامه مفصل و مستند و بسیار جالب توجهی درباره ابراهیم گلستان تالیف محمدرضا رهبریان در نشر برج هم کمی بعد از کتاب قبلی منتشر شد. در حوزه مسائل نظری شعر هم کتابی خواندنی از کلی گریفیث استاد ادبیات آمریکایی با ترجمه دکتر سعید رفیعی خضری (عضو هیات علمی فرهنگستان) در نشر چشمه منتشر شد که از نظر نحوه نقد کاربردی در ژانرهای مختلف از جمله در حوزه شعر شایسته توجه است. کتابی هم درباره شعر سپید با تاکید بر جریان این نوع شعری در زبان انگلیسی تالیف دکتر مهدی عُلیایی مقدم (عضو هیات علمی دانشگاه تهران) چاپ شد که متاسفانه با وجود مراجعه به چند کتابفروشی آن را نیافتم اما از معرفی آن در چند رسانه متوجه محتوای آن شدم. کتاب‌های دیگری هم در زمینه شعر منتشر شده است که الان در خاطرم نیست.

 عابدی با بیان این‌که منتخب بسیار کلان «غزل اجتماعی» گردآوری و تالیف مهدی مظفری ساوجی سال گذشته مورد استقبال خاصی قرار گرفت، درباره این کتاب گفت: ویراست اول این مجموعه در دهه ۱۳۸۰ منتشر شد که سرانجام ویراست جدید آن در چهار جلد (نشر دیدآور) نشر یافت و مخصوصا از نظر توجه به شاعران کم‌تر شناخته‌شده قدیمی و نیز طیف‌های وسیعی از غزل‌سرایان دهه‌های ۱۳۶۰ تا ۱۳۹۰  می‌تواند نظر علاقه‌مندان و محققان این رشته را کاملا به خود جلب کند. البته در زمینه «شعر اجتماعی» با تاکید بر شعر مشروطه تا سال ۱۳۵۷ حافظ موسوی، شاعر و نویسنده شناخته‌شده  دهه‌های اخیر هم منتخب مفصلی در سال ۱۳۹۷ منتشر کرد.

او در ادامه بیان کرد: در حوزه ترجمه شعر فارسی به زبان‌های دیگر، مژده بهار، محقق و مترجم ایرانی در آمریکا منتخب مفصلی از شعر زنان ایران در ۶۰ سال گذشته (دهه‌های ۱۳۴۰ تا ۱۳۹۰) به زبان انگلیسی ترجمه و در سال گذشته در آمریکا منتشر کرد که عنوان آن  Song of the Ground Jay (آوای زاغ بور) است که بسیار مورد توجه قرار گرفت. در ژاپن هم منتخب و تحلیل و تحقیق شایسته و بسیار خوبی از شعر مشروطه ایران با تالیف دکتر ناهو ناکامورا به زبان ژاپنی چاپ شد که شکل گسترش‌یافته پایان‌نامه دکتری ایشان بود. من در دهه ۱۳۸۰ هنگامی که دکتر ناکامورا مشغول تالیف پایان‌نامه کارشناسی ارشد خود درباره شعرهای نادر نادرپور بود با ایشان آشنا شدم و بعد از آن هم  در ژاپن و هم در ایران مکررا  در حاشیه همایش‌های ادبی با وی دیدار داشته‌ام. او پژوهشگر بسیار کوشا و پیگیری است و بیش از یک سال است که به حق به مقام استادیاری رشته ایرانشناسی دانشگاه اوساکا رسیده است.

کامیار عابدی در پایان گفت: کامبیز تشیعی که در ایتالیا زندگی می‌کرد و در حدود سه دهه اخیر شعر معاصر ایران را به زبان ایتالیایی ترجمه و در نشریات این کشور می‌کرد، متاسفانه سال گذشته در همان کشور درگذشت. همچنین سال گذشته  دکتر مُنیب الرحمن (متولد ۱۹۲۴ در آگرا) استاد و محقق هندوستانی در رشته ادبیات فارسی و اردو درگذشت. او یکی از پیشگامان تحقیق در شعر مشروطه و معاصر ایران پس از دین‌شاه ایرانی و محمد اسحاق (محققان هندی) در شبه قاره بود و کتابش در این زمینه با ترجمه دکتر یعقوب آژند به فارسی منتشر شده است. منیب الرحمن منتخب و مقالات متعددی درباره شعر و شاعران معاصر ایران دارد اما پس از مهاجرت به آمریکا به انتشار تحقیقاتش درباره شعر اردو و نیز چاپ شعرهای خودش به اردو توجه بیش‌تری داشت.  

انتهای پیام