چهارده صیغه فعل ماضی و مضارع

در زبان عربی، فهم چهارده صیغه فعل ماضی و مضارع برای تسلط بر صرف افعال و ساخت جملات صحیح ضروری است. این صیغه ها بیانگر شخص، جنسیت و تعداد فاعل هستند که نقش محوری در گرامر عربی ایفا می کنند. تسلط بر این ساختارها، پایه و اساس هرگونه پیشرفت در یادگیری زبان عربی است و به زبان آموز امکان می دهد تا افعال را به درستی در زمان های مختلف به کار گیرد و معنای دقیق جملات را درک کند. این مقاله به بررسی جامع و تخصصی چهارده صیغه فعل ماضی و مضارع، شامل انواع معلوم و مجهول، حالات اعرابی مختلف و مثال های کاربردی، می پردازد تا راهنمایی کامل برای علاقه مندان به زبان عربی باشد.

صیغه ها در زبان عربی از مفاهیم بنیادین و بسیار مهم در صرف افعال محسوب می شوند که به وضوح «تعداد» و «جنسیت» فاعل را مشخص می کنند. این ویژگی منحصر به فرد زبان عربی، امکان بیان دقیق تر و جامع تر حالات فعلی را فراهم می آورد. از نظر تعداد، فاعل ها به سه دسته مفرد، مثنی و جمع تقسیم بندی می شوند. مفرد به معنای یک واحد است و زمانی به کار می رود که فاعل یا انجام دهنده کار تنها یک شخص باشد.

واژه «مثنی» در عربی به دو واحد اشاره دارد. هنگامی که تعداد فاعل ها دقیقاً دو نفر باشد، از صیغه های مثنی برای فعل و از پسوندهای «ان» و «ین» برای اسم استفاده می شود. این پسوندها بسته به حالت اعرابی (مرفوع، منصوب یا مجرور) تغییر می کنند و برای مذکر و مونث یکسان به کار می روند. زمانی که تعداد فاعل ها بیش از دو واحد باشد، از «جمع» استفاده می شود. افعال در حالت جمع دارای وزن ها و صیغه های خاصی هستند. برای اسم های مذکر جمع، «ون» در حالت مرفوع و «ین» در حالت منصوب و مجرور به کار می رود؛ در حالی که برای اسم های مؤنث جمع، با حذف «ة» و افزودن «ات»، صیغه جمع ساخته می شود و این شکل برای هر سه حالت اعرابی یکسان است (به جز در حالت منصوب که «اتِ» می گیرد).

علاوه بر تعداد و جنسیت، افعال عربی بر اساس «غائب» یا «مخاطب» بودن نیز تقسیم بندی می شوند. صیغه های غائب به فاعل هایی اشاره دارند که در زمان بیان جمله حضور ندارند و درباره آن ها صحبت می شود. صیغه های مخاطب نیز برای فاعل هایی به کار می روند که در حال حاضر حضور دارند و به صورت مستقیم مورد خطاب قرار می گیرند. در نهایت، با ترکیب این سه عامل – مفرد/مثنی/جمع، مذکر/مونث و غائب/مخاطب – به ۱۴ صیغه فعل در زبان عربی می رسیم که هر یک نقش و معنای خاص خود را دارند.

مبانی صیغه ها در زبان عربی

صیغه در زبان عربی به شکل و قالب فعل گفته می شود که اطلاعاتی درباره شخص (غائب، مخاطب، متکلم)، تعداد (مفرد، مثنی، جمع) و جنسیت (مذکر، مونث) فاعل را در بر می گیرد. این ساختار پیچیده اما منطقی، یکی از وجوه تمایز زبان عربی از بسیاری از زبان های دیگر است.

تعریف صیغه (جنسیت، تعداد، شخص)

• مفرد: به فاعلی اطلاق می شود که یک واحد است. مثال: «هو کَتَبَ» (او نوشت).
• مثنی: برای دو فاعل به کار می رود. این حالت در زبان فارسی معادل دقیقی ندارد و باید به صورت «آن دو» ترجمه شود. مثال: «هما کَتَبا» (آن دو نوشتند).
• جمع: برای فاعل های سه نفر یا بیشتر استفاده می شود. مثال: «هم کَتَبوا» (آنها نوشتند).

در کنار تعداد، «مذکر» و «مونث» بودن نیز در صیغه ها لحاظ می شود. هر یک از صیغه های مفرد، مثنی و جمع، دارای دو حالت مذکر و مونث هستند (به جز صیغه های متکلم).

تقسیم بندی نهایی صیغه ها بر اساس «شخص» انجام می گیرد:

• غائب: اشاره به فاعلی دارد که در زمان گفت وگو حضور ندارد. (۶ صیغه: مفرد، مثنی، جمع برای مذکر و مونث)
• مخاطب (حاضر): اشاره به فاعلی دارد که در زمان گفت وگو حضور دارد و به او خطاب می شود. (۶ صیغه: مفرد، مثنی، جمع برای مذکر و مونث)
• متکلم: اشاره به خود گوینده یا گویندگان دارد. (۲ صیغه: متکلم وحده برای مفرد و متکلم مع الغیر برای جمع)

جدول مرجع ۱۴ صیغه

جدول زیر، ۱۴ صیغه اصلی در زبان عربی را به همراه ضمیر منفصل مربوطه و معادل فارسی آن ها نشان می دهد. این جدول به عنوان یک مرجع اساسی برای درک و به خاطر سپردن صیغه ها عمل می کند.

صیغه (عربی + ضمیر)	معادل فارسی	توضیح
۱. الغائب – هو	او مرد غائب	فاعل مفرد مذکر (حضور ندارد)
۲. الغائبان – هما	آن دو مرد غائب	فاعل مثنی مذکر (حضور ندارد)
۳. الغائبون – هم	آنها مردان غائب	فاعل جمع مذکر (حضور ندارد)
۴. الغائبة – هی	او زن غائب	فاعل مفرد مؤنث (حضور ندارد)
۵. الغائبتان – هما	آن دو زن غائب	فاعل مثنی مؤنث (حضور ندارد)
۶. الغائبات – هنّ	آنها زنان غائب	فاعل جمع مؤنث (حضور ندارد)
۷. المخاطب – أنتَ	تو مرد مخاطب	فاعل مفرد مذکر (حاضر و مورد خطاب)
۸. المخاطبان – أنتما	شما دو مرد مخاطب	فاعل مثنی مذکر (حاضر و مورد خطاب)
۹. المخاطبون – أنتم	شما مردان مخاطب	فاعل جمع مذکر (حاضر و مورد خطاب)
۱۰. المخاطبة – أنتِ	تو زن مخاطب	فاعل مفرد مؤنث (حاضر و مورد خطاب)
۱۱. المخاطبتان – أنتما	شما دو زن مخاطب	فاعل مثنی مؤنث (حاضر و مورد خطاب)
۱۲. المخاطبات – أنتنّ	شما زنان مخاطب	فاعل جمع مؤنث (حاضر و مورد خطاب)
۱۳. المتکلم وحده – أنا	من	فاعل مفرد متکلم (گوینده)
۱۴. المتکلم مع الغیر – نحن	ما	فاعل جمع متکلم (گویندگان)

هر فعل عربی بر اساس صیغه اش، وزن و ساختار خاصی به خود می گیرد. این تغییرات در انتهای فعل و گاهی در ابتدای آن رخ می دهد و نشان دهنده همین اطلاعات سه گانه (شخص، تعداد، جنسیت) است.

صرف فعل ماضی در ۱۴ صیغه

فعل ماضی در زبان عربی برای بیان عملی به کار می رود که در گذشته انجام شده و به پایان رسیده است. این فعل، مبنای ساخت بسیاری از انواع دیگر افعال گذشته است و درک صحیح آن از اهمیت بالایی برخوردار است.

فعل ماضی ساده (معلوم)

فعل ماضی ساده معلوم، اصلی ترین شکل فعل ماضی است که بر انجام شدن کاری در گذشته به وسیله فاعل معلوم دلالت دارد. ساخت این فعل بر اساس سه حرف اصلی ریشه (ف، ع، ل الفعل) و وزن پایه «فَعَلَ» صورت می گیرد. هر یک از این حروف اصلی به ترتیب فاءالفعل، عین الفعل و لام الفعل نامیده می شوند. برای صرف فعل ماضی، این حروف اصلی را در وزن های ۱۴ صیغه قرار می دهیم.

فهم ریشه افعال و جایگاه فاءالفعل، عین الفعل و لام الفعل، کلید صرف صحیح افعال در زبان عربی است. با شناسایی این سه حرف اصلی، می توان فعل را به درستی در ۱۴ صیغه مختلف صرف کرد و معنای دقیق آن را استخراج نمود.

برای مثال، از مصدر «کتابة» (نوشتن)، ریشه های «ک، ت، ب» به دست می آید. برای صرف فعل «کَتَبَ» در صیغه سوم جمع مذکر غائب (هم)، آن را به وزن «فَعَلوا» می بریم:
ک ت ب ← فعلوا ← ف ع ل و ا ← ک ت ب و ا ← کَتَبوا

جدول زیر صرف کامل فعل ماضی ساده «کَتَبَ» را در ۱۴ صیغه به همراه معنی فارسی آن نشان می دهد:

صیغه	فعل (کَتَبَ)	معنی
۱. هو (غائب مفرد مذکر)	کَتَبَ	او نوشت
۲. هما (غائب مثنی مذکر)	کَتَبا	آن دو نوشتند
۳. هم (غائب جمع مذکر)	کَتَبوا	آنها نوشتند
۴. هی (غائب مفرد مؤنث)	کَتَبَتْ	او نوشت
۵. هما (غائب مثنی مؤنث)	کَتَبَتا	آن دو نوشتند
۶. هنّ (غائب جمع مؤنث)	کَتَبْنَ	آنها نوشتند
۷. أنتَ (مخاطب مفرد مذکر)	کَتَبْتَ	تو نوشتی
۸. أنتما (مخاطب مثنی مذکر)	کَتَبْتُما	شما دو نفر نوشتید
۹. أنتم (مخاطب جمع مذکر)	کَتَبْتُمْ	شما نوشتید
۱۰. أنتِ (مخاطب مفرد مؤنث)	کَتَبْتِ	تو نوشتی
۱۱. أنتما (مخاطب مثنی مؤنث)	کَتَبْتُما	شما دو نفر نوشتید
۱۲. أنتنّ (مخاطب جمع مؤنث)	کَتَبْتُنَّ	شما نوشتید
۱۳. أنا (متکلم وحده)	کَتَبْتُ	من نوشتم
۱۴. نحن (متکلم مع الغیر)	کَتَبْنا	ما نوشتیم

مثال در جمله:

• هُمْ کَسَروا الزُّجاجَ بِالکُرَةِ. (آنها شیشه را با توپ شکستند.)
• جَلَسَتْ الطِّفلَةُ أمامَ التِّلفازِ. (دختربچه جلوی تلویزیون نشست.)
• اشْتَریتُ ثَوبِی مِنَ السُّوقِ. (پیراهنم را از بازار خریدم.)

نکته مهم: در زبان عربی، اگر فعل در ابتدای جمله قرار گیرد و فاعل آن اسم ظاهر باشد (نه ضمیر مستتر)، فعل همواره به صورت مفرد می آید، حتی اگر فاعل آن جمع باشد. برای مثال: «کَتَبَ الطلابُ» (دانش آموزان نوشتند)، نه «کَتَبوا الطلابُ».

منفی کردن فعل ماضی ساده

برای منفی کردن فعل ماضی ساده دو روش رایج وجود دارد:

1. با استفاده از «ما»: حرف «ما» قبل از فعل ماضی قرار می گیرد و تغییری در اعراب فعل ایجاد نمی کند.
   • هُنَّ ما کَتَبْنَ واجِباتِهِنَّ فِي بُیوتِهِنَّ. (آنها تکالیفشان را در خانه هایشان ننوشتند.)
   • ما جَلَسَتْ الطِّفلَةُ أمامَ التِّلفازِ. (دختربچه جلوی تلویزیون ننشست.)
2. با استفاده از «لم + مضارع مجزوم»: این ترکیب، معنای ماضی منفی ساده را القا می کند. «لم» از حروف جازمه است که فعل مضارع پس از خود را مجزوم می کند.
   • هُنَّ لَمْ یَکتُبْنَ واجِباتِهِنَّ فِي بُیوتِهِنَّ. (آنها تکالیفشان را در خانه هایشان ننوشتند.)
   • لَمْ تَجْلِسْ الطِّفلَةُ أمامَ التِّلفازِ. (دختربچه جلوی تلویزیون ننشست.)

فعل ماضی مجهول

فعل ماضی مجهول زمانی به کار می رود که فاعل انجام دهنده کار مشخص نباشد یا قصد بیان آن را نداشته باشیم. در این حالت، مفعول به جای فاعل نشسته و به «نائب فاعل» تبدیل می شود.

نحوه ساخت فعل ماضی مجهول

برای ساخت فعل ماضی مجهول از فعل ماضی معلوم ثلاثی مجرد، دو تغییر اصلی در حرکات ریشه انجام می شود:

1. فاءالفعل (حرف اول ریشه) مضموم می شود.
2. عین الفعل (حرف دوم ریشه) مکسور می شود.

مثال: فَعَلَ (ماضی معلوم) تبدیل می شود به فُعِلَ (ماضی مجهول).
بنابراین، فعل «کَتَبَ» (او نوشت) به «کُتِبَ» (نوشته شد) تغییر می کند.

جدول زیر صرف کامل فعل ماضی مجهول «کُتِبَ» را در ۱۴ صیغه به همراه معنی فارسی آن نشان می دهد:

صیغه	فعل (کُتِبَ)	معنی
۱. هو (غائب مفرد مذکر)	کُتِبَ	نوشته شد
۲. هما (غائب مثنی مذکر)	کُتِبا	نوشته شدند
۳. هم (غائب جمع مذکر)	کُتِبوا	نوشته شدند
۴. هی (غائب مفرد مؤنث)	کُتِبَتْ	نوشته شد
۵. هما (غائب مثنی مؤنث)	کُتِبَتا	نوشته شدند
۶. هنّ (غائب جمع مؤنث)	کُتِبْنَ	نوشته شدند
۷. أنتَ (مخاطب مفرد مذکر)	کُتِبْتَ	نوشته شدی
۸. أنتما (مخاطب مثنی مذکر)	کُتِبْتُما	نوشته شدید
۹. أنتم (مخاطب جمع مذکر)	کُتِبْتُمْ	نوشته شدید
۱۰. أنتِ (مخاطب مفرد مؤنث)	کُتِبْتِ	نوشته شدی
۱۱. أنتما (مخاطب مثنی مؤنث)	کُتِبْتُما	نوشته شدید
۱۲. أنتنّ (مخاطب جمع مؤنث)	کُتِبْتُنَّ	نوشته شدید
۱۳. أنا (متکلم وحده)	کُتِبْتُ	نوشته شدم
۱۴. نحن (متکلم مع الغیر)	کُتِبْنا	نوشته شدیم

مثال در جمله:

• کُتِبَتِ الواجِباتُ فِي البُیوتِ. (تکالیف در خانه ها نوشته شدند.)

  (در اینجا الواجِباتُ نائب فاعل و جمع غیرعاقل است، لذا فعل به صورت مفرد مؤنث غائب (کُتِبَتْ) آمده است.)

• أُشْتُرِيَ الثَّوبُ مِنَ السُّوقِ. (پیراهن از بازار خریداری شد.)
• کُسِرَ الزُّجاجُ بِالکُرَةِ. (شیشه با توپ شکسته شد.)

انواع پیشرفته فعل ماضی

ماضی نقلی

ماضی نقلی عملی را در گذشته بیان می کند که اثرات آن تا زمان حال ادامه دارد یا به زمان حال مرتبط است. ساختار آن از اضافه کردن حرف «قد» قبل از فعل ماضی ساده به دست می آید.

• ساختار: قد + ماضی ساده

جدول صرف فعل ماضی نقلی (مثال: قد کَتَبَ):

صیغه	فعل	معنی
۱. هو	قد کَتَبَ	نوشته است
۲. هما (مذکر)	قد کَتَبا	نوشته اند
۳. هم	قد کَتَبوا	نوشته اند
۴. هی	قد کَتَبَتْ	نوشته است
۵. هما (مؤنث)	قد کَتَبَتا	نوشته اند
۶. هنّ	قد کَتَبْنَ	نوشته اند
۷. أنتَ	قد کَتَبْتَ	نوشته ای
۸. أنتما (مذکر)	قد کَتَبْتُما	نوشته اید
۹. أنتم	قد کَتَبْتُمْ	نوشته اید
۱۰. أنتِ	قد کَتَبْتِ	نوشته ای
۱۱. أنتما (مؤنث)	قد کَتَبْتُما	نوشته اید
۱۲. أنتنّ	قد کَتَبْتُنَّ	نوشته اید
۱۳. أنا	قد کَتَبْتُ	نوشته ام
۱۴. نحن	قد کَتَبْنا	نوشته ایم

• منفی کردن: برای منفی کردن ماضی نقلی از ترکیب «لما + مضارع مجزوم» استفاده می شود.
  • هُنَّ لَمَّا یَکتُبْنَ واجِباتِهِنَّ فِي بُیوتِهِنَّ. (آنها تکالیفشان را در خانه هایشان ننوشته اند.)
  • لَمَّا تَجْلِسْ الطِّفلَةُ أمامَ التِّلفازِ. (دختربچه جلوی تلویزیون ننشسته است.)

ماضی بعید

ماضی بعید عملی را در گذشته بیان می کند که قبل از یک عمل دیگر در گذشته انجام و تمام شده است. ساختار آن از ترکیب فعل ناقصه «کان» و فعل ماضی ساده به دست می آید.

• ساختار: کان + ماضی ساده

جدول صرف فعل ماضی بعید (مثال: کان کَتَبَ):

صیغه	فعل	معنی
۱. هو	کانَ کَتَبَ	نوشته بود
۲. هما (مذکر)	کانا کَتَبا	نوشته بودند
۳. هم	کانوا کَتَبوا	نوشته بودند
۴. هی	کانَتْ کَتَبَتْ	نوشته بود
۵. هما (مؤنث)	کانَتا کَتَبَتا	نوشته بودند
۶. هنّ	کُنَّ کَتَبْنَ	نوشته بودند
۷. أنتَ	کُنْتَ کَتَبْتَ	نوشته بودی
۸. أنتما (مذکر)	کُنْتُما کَتَبْتُما	نوشته بودید
۹. أنتم	کُنْتُمْ کَتَبْتُمْ	نوشته بودید
۱۰. أنتِ	کُنْتِ کَتَبْتِ	نوشته بودی
۱۱. أنتما (مؤنث)	کُنْتُما کَتَبْتُما	نوشته بودید
۱۲. أنتنّ	کُنْتُنَّ کَتَبْتُنَّ	نوشته بودید
۱۳. أنا	کُنْتُ کَتَبْتُ	نوشته بودم
۱۴. نحن	کُنّا کَتَبْنا	نوشته بودیم

• منفی کردن: به دو روش انجام می شود:
  1. «ما» قبل از «کان»: ما کانوا کَسَروا الزُّجاجَ بِالکُرَةِ. (آنها شیشه را با توپ نشکسته بودند.)
  2. «ما» بعد از «کان» و قبل از ماضی: کانوا ما کَسَروا الزُّجاجَ بِالکُرَةِ. (آنها شیشه را با توپ نشکسته بودند.)

ماضی استمراری

ماضی استمراری عملی را در گذشته بیان می کند که به صورت مداوم یا تکراری انجام می شده است. این فعل بر خلاف سایر انواع ماضی، از ترکیب «کان» و فعل مضارع ساخته می شود.

• ساختار: کان + مضارع مرفوع

جدول صرف فعل ماضی استمراری (مثال: کان یَکتُبُ):

صیغه	فعل	معنی
۱. هو	کانَ یَکتُبُ	می نوشت
۲. هما (مذکر)	کانا یَکتُبانِ	می نوشتند
۳. هم	کانوا یَکتُبونَ	می نوشتند
۴. هی	کانَتْ تَکتُبُ	می نوشت
۵. هما (مؤنث)	کانَتا تَکتُبانِ	می نوشتند
۶. هنّ	کُنَّ یَکتُبْنَ	می نوشتند
۷. أنتَ	کُنْتَ تَکتُبُ	می نوشتی
۸. أنتما (مذکر)	کُنْتُما تَکتُبانِ	می نوشتید
۹. أنتم	کُنْتُمْ تَکتُبونَ	می نوشتید
۱۰. أنتِ	کُنْتِ تَکتُبینَ	می نوشتی
۱۱. أنتما (مؤنث)	کُنْتُما تَکتُبانِ	می نوشتید
۱۲. أنتنّ	کُنْتُنَّ تَکتُبْنَ	می نوشتید
۱۳. أنا	کُنْتُ أکتُبُ	می نوشتم
۱۴. نحن	کُنّا نَکتُبُ	می نوشتیم

• منفی کردن:
  1. «ما» قبل از «کان»: ما کانوا یَکسُرونَ الزُّجاجَ بِالکُرَةِ. (آنها شیشه را با توپ نمی شکستند.)
  2. «لا» بعد از «کان» و قبل از مضارع: کانوا لا یَکسُرونَ الزُّجاجَ بِالکُرَةِ. (آنها شیشه را با توپ نمی شکستند.)

صرف فعل مضارع در ۱۴ صیغه

فعل مضارع در زبان عربی برای بیان عملی به کار می رود که در زمان حال یا آینده نزدیک انجام می شود. این فعل دارای ویژگی های منحصر به فردی است که به سرعت آن را از سایر انواع فعل متمایز می کند.

فعل مضارع ساده (معلوم)

فعل مضارع ساده معلوم، شکل پایه فعل مضارع است که بر انجام شدن کاری در حال یا آینده توسط فاعل معلوم دلالت دارد. دو ویژگی بارز این فعل، حضور یکی از حروف چهارگانه «أ، ت، ی، ن» (که به حروف أتین معروف اند) در ابتدای آن و مرفوع بودن (داشتن ضمه یا نون عوض رفع) در حالت عادی است.

نحوه ساخت فعل مضارع ساده

برای ساخت فعل مضارع، حروف اصلی فعل را به یکی از وزن های مشخص (یفعَلُ، یفعُلُ، یفعِلُ) بر اساس حرکت عین الفعل در مضارع می بریم. این حرکت را معمولاً باید از فرهنگ لغت استخراج کرد.

مثال: ریشه «کتب» که عین الفعل آن در مضارع مضموم است (یکتُبُ).
ک ت ب ← یَفعُلُ ← یَ ک تُ بُ ← یَکتُبُ

جدول زیر صرف کامل فعل مضارع ساده «یَکتُبُ» را در ۱۴ صیغه به همراه معنی فارسی آن نشان می دهد:

صیغه	فعل (یَکتُبُ)	معنی
۱. هو (غائب مفرد مذکر)	یَکتُبُ	او می نویسد / خواهد نوشت
۲. هما (غائب مثنی مذکر)	یَکتُبانِ	آن دو می نویسند / خواهند نوشت
۳. هم (غائب جمع مذکر)	یَکتُبونَ	آنها می نویسند / خواهند نوشت
۴. هی (غائب مفرد مؤنث)	تَکتُبُ	او می نویسد / خواهد نوشت
۵. هما (غائب مثنی مؤنث)	تَکتُبانِ	آن دو می نویسند / خواهند نوشت
۶. هنّ (غائب جمع مؤنث)	یَکتُبْنَ	آنها می نویسند / خواهند نوشت
۷. أنتَ (مخاطب مفرد مذکر)	تَکتُبُ	تو می نویسی / خواهی نوشت
۸. أنتما (مخاطب مثنی مذکر)	تَکتُبانِ	شما دو نفر می نویسید / خواهید نوشت
۹. أنتم (مخاطب جمع مذکر)	تَکتُبونَ	شما می نویسید / خواهید نوشت
۱۰. أنتِ (مخاطب مفرد مؤنث)	تَکتُبینَ	تو می نویسی / خواهی نوشت
۱۱. أنتما (مخاطب مثنی مؤنث)	تَکتُبانِ	شما دو نفر می نویسید / خواهید نوشت
۱۲. أنتنّ (مخاطب جمع مؤنث)	تَکتُبْنَ	شما می نویسید / خواهید نوشت
۱۳. أنا (متکلم وحده)	أَکتُبُ	من می نویسم / خواهم نوشت
۱۴. نحن (متکلم مع الغیر)	نَکتُبُ	ما می نویسیم / خواهیم نوشت

منفی کردن فعل مضارع ساده

فعل مضارع ساده فقط با استفاده از حرف منفی ساز «لا» قبل از فعل منفی می شود. «لا» از حروف غیرعامل است و تغییری در اعراب فعل مضارع ایجاد نمی کند.

• هُنَّ لا یَکتُبْنَ واجِباتِهِنَّ فِي بُیوتِهِنَّ. (آنها تکالیفشان را در خانه هایشان نمی نویسند.)
• لا تَجْلِسُ الطِّفلَةُ أمامَ التِّلفازِ. (دختربچه جلوی تلویزیون نمی نشیند.)

فعل مضارع مجهول

فعل مضارع مجهول برای بیان عملی در حال یا آینده به کار می رود که فاعل آن نامشخص است. نائب فاعل (مفعول به سابق) جای فاعل را می گیرد و مرفوع می شود.

نحوه ساخت فعل مضارع مجهول

برای مجهول کردن فعل مضارع، دو تغییر اصلی در حرکات فعل انجام می شود:

1. حرف ابتدایی فعل (از حروف أتین) مضموم می شود.
2. عین الفعل (حرف دوم ریشه) مفتوح می شود.

مثال: یَکتُبُ (مضارع معلوم) تبدیل می شود به یُکتَبُ (مضارع مجهول).

جدول زیر صرف کامل فعل مضارع مجهول «یُکتَبُ» را در ۱۴ صیغه به همراه معنی فارسی آن نشان می دهد:

صیغه	فعل (یُکتَبُ)	معنی
۱. هو	یُکتَبُ	نوشته می شود
۲. هما (مذکر)	یُکتَبانِ	نوشته می شوند
۳. هم	یُکتَبونَ	نوشته می شوند
۴. هی	تُکتَبُ	نوشته می شود
۵. هما (مؤنث)	تُکتَبانِ	نوشته می شوند
۶. هنّ	یُکتَبْنَ	نوشته می شوند
۷. أنتَ	تُکتَبُ	نوشته می شوی
۸. أنتما (مذکر)	تُکتَبانِ	نوشته می شوید
۹. أنتم	تُکتَبونَ	نوشته می شوید
۱۰. أنتِ	تُکتَبینَ	نوشته می شوی
۱۱. أنتما (مؤنث)	تُکتَبانِ	نوشته می شوید
۱۲. أنتنّ	تُکتَبْنَ	نوشته می شوید
۱۳. أنا	أُکتَبُ	نوشته می شوم
۱۴. نحن	نُکتَبُ	نوشته می شویم

مثال در جمله:

• تُکتَبُ الواجِباتُ فِي البُیوتِ. (تکالیف در خانه ها نوشته می شوند.)
• یُشتَرى الثَّوبُ مِنَ السُّوقِ. (پیراهن از بازار خریداری می شود.)

فعل مضارع منصوب

فعل مضارع در حالت عادی مرفوع است، اما تحت تأثیر برخی حروف تغییر اعراب می دهد. وقتی حروف ناصبه قبل از فعل مضارع قرار می گیرند، آن را منصوب می کنند.

حروف ناصبه پرکاربرد و قواعد نصب

برخی از مهم ترین حروف ناصبه عبارتند از: أن، لن، کَیْ، حتی، لِ‍ (لام تعلیل).
قواعد نصب فعل مضارع به شرح زیر است:

• صیغه های مفرد (هو، هی، أنتَ، أنتِ، أنا، نحن): ضمه آخر فعل به فتحه تبدیل می شود. (مثال: یَکتُبُ ← یَکتُبَ)
• صیغه های مثنی و جمع مذکر غائب و مخاطب: نون عوض رفع از آخر فعل حذف می شود. (مثال: یَکتُبانِ ← یَکتُبا)
• صیغه های جمع مؤنث (یَفعَلْنَ، تَفعَلْنَ): این صیغه ها مبنی هستند و تغییری در اعراب آن ها رخ نمی دهد.

جدول زیر صرف فعل مضارع منصوب با «لن» (به معنی نفی آینده) را نشان می دهد:

صیغه	فعل (لن یَکتُبَ)	معنی
۱. هو	لَن یَکتُبَ	هرگز نخواهد نوشت
۲. هما (مذکر)	لَن یَکتُبا	هرگز نخواهند نوشت
۳. هم	لَن یَکتُبوا	هرگز نخواهند نوشت
۴. هی	لَن تَکتُبَ	هرگز نخواهد نوشت
۵. هما (مؤنث)	لَن تَکتُبا	هرگز نخواهند نوشت
۶. هنّ	لَن یَکتُبْنَ	هرگز نخواهند نوشت
۷. أنتَ	لَن تَکتُبَ	هرگز نخواهی نوشت
۸. أنتما (مذکر)	لَن تَکتُبا	هرگز نخواهید نوشت
۹. أنتم	لَن تَکتُبوا	هرگز نخواهید نوشت
۱۰. أنتِ	لَن تَکتُبي	هرگز نخواهی نوشت
۱۱. أنتما (مؤنث)	لَن تَکتُبا	هرگز نخواهید نوشت
۱۲. أنتنّ	لَن تَکتُبْنَ	هرگز نخواهید نوشت
۱۳. أنا	لَن أَکتُبَ	هرگز نخواهم نوشت
۱۴. نحن	لَن نَکتُبَ	هرگز نخواهیم نوشت

مثال های کاربردی با حروف ناصبه مختلف:

• أُحِبُّ أَنْ أُساعِدَ الغَیرَ. (دوست دارم که به دیگری کمک کنم.)
• یَجْتَهِدُ عَلِیٌّ کَیْ یُحَقِّقَ هَدَفَهُ. (علی تلاش می کند تا هدفش محقق شود.)
• أَدْرُسُ النَّحْوَ لِأُتْقِنَ اللُّغَةَ العَرَبِیَّةَ. (نحو می خوانم تا بر زبان عربی مسلط شوم.)

فعل مضارع مجزوم

فعل مضارع همچنین می تواند تحت تأثیر حروف جازمه قرار گرفته و اعراب جزم بگیرد.

حروف جازمه پرکاربرد و قواعد جزم

مهم ترین حروف جازمه عبارتند از: لم، لما، لام امر، لای نهی، و ادوات شرط جازمه.
قواعد جزم فعل مضارع به شرح زیر است:

• صیغه های مفرد (هو، هی، أنتَ، أنا، نحن): ضمه آخر فعل به سکون تبدیل می شود. (مثال: یَکتُبُ ← یَکتُبْ)
• صیغه های مثنی و جمع مذکر غائب و مخاطب: نون عوض رفع از آخر فعل حذف می شود. (مثال: یَکتُبانِ ← یَکتُبا)
• صیغه های جمع مؤنث (یَفعَلْنَ، تَفعَلْنَ): این صیغه ها مبنی هستند و تغییری در اعراب آن ها رخ نمی دهد.

فعل امر

فعل امر برای طلب انجام کاری به کار می رود. ساخت فعل امر در زبان عربی از فعل مضارع صورت می گیرد و دارای دو حالت امر غائب و امر مخاطب است.

1. امر مخاطب: از شش صیغه مخاطب فعل مضارع ساخته می شود. حرف «ت» ابتدایی حذف و به جای آن همزه وصل (اِ / اُ) اضافه می شود (بسته به حرکت عین الفعل در مضارع). انتهای فعل نیز مجزوم می شود. مثال: تَکتُبُ ← اُکتُبْ
2. امر غائب: با اضافه کردن «لِ‍ (لام امر)» به ابتدای شش صیغه غائب فعل مضارع و مجزوم کردن انتهای فعل ساخته می شود. حرف «ی» ابتدایی صیغه های غائب حفظ می شود. مثال: یَکتُبُ ← لِیَکتُبْ

جدول صرف کامل ۱۴ صیغه فعل امر (از ریشه کتب) به همراه معنی فارسی آن:

صیغه	فعل (امر)	معنی
۱. هو	لِیَکتُبْ	باید بنویسد
۲. هما (مذکر)	لِیَکتُبا	باید بنویسند
۳. هم	لِیَکتُبوا	باید بنویسند
۴. هی	لِتَکتُبْ	باید بنویسد
۵. هما (مؤنث)	لِتَکتُبا	باید بنویسند
۶. هنّ	لِیَکتُبْنَ	باید بنویسند
۷. أنتَ	اُکتُبْ	بنویس
۸. أنتما (مذکر)	اُکتُبا	بنویسید (دو نفر)
۹. أنتم	اُکتُبوا	بنویسید
۱۰. أنتِ	اُکتُبِي	بنویس
۱۱. أنتما (مؤنث)	اُکتُبا	بنویسید (دو نفر)
۱۲. أنتنّ	اُکتُبْنَ	بنویسید
۱۳. أنا	لِأَکتُبْ	باید بنویسم
۱۴. نحن	لِنَکتُبْ	باید بنویسیم

مثال:

• اُکْتُبِ الدَّرسَ یا کریمُ. (کریم، درست را بنویس.)
• اِشْتَروا لَنا فَاکِهَةً. (برای ما میوه بخرید.)
• اُطْلُبْ مِنْ جَدَّتِکَ أَنْ تَحْکِیَ لَکَ قِصَّةً. (از مادربزرگت درخواست کن تا برایت قصه ای تعریف کند.)

فعل نهی

فعل نهی برای طلب عدم انجام کاری به کار می رود. این فعل با اضافه کردن «لا» (لای نهی) قبل از فعل مضارع مجزوم ساخته می شود.

تفاوت لای نهی با لای نفی

تمایز میان «لای نهی» و «لای نفی» از نکات مهم و کلیدی در صرف فعل مضارع است. لای نفی صرفاً فعل را منفی می کند و تغییری در اعراب آن نمی دهد، در حالی که لای نهی فعل را مجزوم می کند.

• لای نفی: لا یَکتُبُ (او نمی نویسد) – فعل مرفوع است.
• لای نهی: لا یَکتُبْ (نباید بنویسد) – فعل مجزوم است.

جدول صرف کامل ۱۴ صیغه فعل نهی (از ریشه کتب) به همراه معنی فارسی آن:

صیغه	فعل (نهی)	معنی
۱. هو	لا یَکتُبْ	نباید بنویسد
۲. هما (مذکر)	لا یَکتُبا	نباید بنویسند
۳. هم	لا یَکتُبوا	نباید بنویسند
۴. هی	لا تَکتُبْ	نباید بنویسد
۵. هما (مؤنث)	لا تَکتُبا	نباید بنویسند
۶. هنّ	لا یَکتُبْنَ	نباید بنویسند
۷. أنتَ	لا تَکتُبْ	ننویس
۸. أنتما (مذکر)	لا تَکتُبا	ننویسید (دو نفر)
۹. أنتم	لا تَکتُبوا	ننویسید
۱۰. أنتِ	لا تَکتُبي	ننویس
۱۱. أنتما (مؤنث)	لا تَکتُبا	ننویسید (دو نفر)
۱۲. أنتنّ	لا تَکتُبْنَ	ننویسید
۱۳. أنا	لا أَکتُبْ	نباید بنویسم
۱۴. نحن	لا نَکتُبْ	نباید بنویسیم

مثال:

• لا تَأْکُلِ الحَلوَى، وَ اشْرَبِ الحَلیبَ. (شیرینی نخور، و شیر بنوش.)
• لا تَکُنْ مُتَطَلِّعًا عَلَی أُمورِ الغَیْرِ. (از مسائل مربوط به دیگران غافل مباش.)

ادوات شرط جازمه

ادوات شرط جازمه، جملات شرطیه را می سازند که معمولاً از دو فعل (فعل شرط و جواب شرط) تشکیل شده اند. این ادوات هر دو فعل (هم فعل شرط و هم جواب شرط) را مجزوم می کنند.

مهم ترین ادوات شرط جازمه عبارتند از: إنْ، مَنْ، ما، مَهْما، أیْنما، مَتَی، حَیْثُما و…

در جملات شرطیه، اگر فعل شرط یا جواب شرط به صورت ماضی آمده باشد، اعراب آن محلاً مجزوم خواهد بود، به این معنی که اگرچه تغییر ظاهری در انتهای فعل دیده نمی شود، اما از نظر نحوی در محل جزم قرار دارد.

مثال:

• مَنْ یَجْتَهِدْ یَنْجَحْ. (هر که تلاش کند، موفق می شود.)
• ما یَحْدُثْ فِي العالَمِ تَصِلْني مَعْلُوماتٌ عَنْهُ. (هر آنچه در جهان اتفاق بیفتد، من اطلاعاتی درباره آن به دست می آورم.)
• لَوْ حارَبوا لَانْتَصَروا. (اگر می جنگیدند، پیروز می شدند.) – در این مثال، فعل ماضی حارَبوا و انْتَصَروا محلاً مجزوم هستند.

نکات کلیدی و اشتباهات رایج

برای تسلط بر چهارده صیغه فعل ماضی و مضارع در زبان عربی، توجه به نکات و راهکارهای عملی می تواند بسیار مؤثر باشد. از مهمترین راهکارها برای به خاطر سپردن صیغه ها و وزن ها، تکرار و تمرین مداوم است. استفاده از فلش کارت ها، ساخت جداول شخصی و صرف افعال گوناگون به صورت شفاهی و کتبی، به تثبیت این قواعد در ذهن کمک شایانی می کند.

یکی از اشتباهات رایج فارسی زبانان در صرف افعال عربی، تطبیق مستقیم قواعد فارسی به عربی است. برای مثال، در فارسی فعل همیشه با فاعل جمع می آید (دانش آموزان نوشتند)، اما در عربی اگر فعل در ابتدای جمله باشد، مفرد می آید (کَتَبَ الطلابُ). همچنین، عدم توجه به حرکت عین الفعل در فعل مضارع (که باید از فرهنگ لغت استخراج شود) و اشتباه گرفتن لای نفی و لای نهی، از دیگر خطاهای متداول است. برای رفع این اشتباهات، توصیه می شود که تمرکز بر روی الگوهای صرفی عربی و تمایز دقیق آن ها از ساختارهای فارسی باشد.

تمرین و ارزیابی

برای سنجش و تقویت مهارت های کسب شده در زمینه صرف چهارده صیغه فعل ماضی و مضارع، تمرینات عملی نقش حیاتی دارند. این بخش شامل دو دسته تمرین برای ارزیابی جامع میزان یادگیری شماست: تمرینات تستی برای سنجش درک نظری و تمرینات تشریحی برای تقویت مهارت عملی صرف افعال.

تمرینات تستی

این تمرینات شامل سوالات چندگزینه ای است که درک شما را از صیغه ها، وزن ها و انواع افعال ماضی و مضارع مورد ارزیابی قرار می دهد. به دقت هر سوال را مطالعه کرده و پاسخ صحیح را انتخاب کنید. پاسخنامه در پایان این بخش جهت بررسی و رفع ابهامات ارائه شده است.

تمرینات تشریحی

در این قسمت، جملات و افعالی برای شما ارائه می شود که باید با توجه به دستورالعمل های داده شده (مانند تغییر صیغه فعل، تبدیل ماضی به مضارع و بالعکس، یا تغییر نوع فعل به مجهول) آن ها را بازنویسی کنید. این تمرینات به شما کمک می کند تا قواعد صرف را به صورت عملی به کار بگیرید و نقاط ضعف خود را شناسایی کنید.

مثال:

1. سافَرَ أخي إلَى مَکَّةَ قَبلَ أُسبوعٍ. (اُختي)

   جواب: سافَرَتْ أُختِي إلَى مَکَّةَ قَبلَ أُسبوعٍ.

2. یا بُنَیَّ اشْرَبْ هذا الدَّواءَ. (بَناتِي)

   جواب: یا بَناتِي اشْرَبْنَ هذا الدَّواءَ.

3. اَلْأبناءُ لَمْ یَحْضُروا مِنَ الْمَدرَسَةِ. (اَلإبنُ)

   جواب: اَلإبنُ لَمْ یَحْضُرْ مِنَ الْمَدرَسَةِ.

4. الطَّبیبانِ یَفْحَصانِ الْمَرْضَی فِي الْمُسْتَشفَی. (أنْتِ)

   جواب: أنْتِ تَفْحَصینَ الْمَرْضَی فِي الْمُسْتَشفَی.

جمع بندی

چهارده صیغه فعل ماضی و مضارع، ستون فقرات صرف افعال در زبان عربی را تشکیل می دهند. این مقاله با ارائه توضیحات دقیق و جداول کامل صرف، نقش جنسیت، تعداد و شخص (غائب، مخاطب، متکلم) را در شکل گیری این صیغه ها تبیین کرد. آموختیم که چگونه از ریشه های ثلاثی مجرد، افعال ماضی ساده و مضارع مرفوع (معلوم و مجهول) ساخته می شوند و سپس به بررسی انواع پیشرفته تر مانند ماضی نقلی، بعید، استمراری، و نیز حالات منصوب و مجزوم مضارع پرداختیم.

تسلط بر این چهارده صیغه و انواع فعل های مرتبط با آن ها، نه تنها به درک بهتر متون عربی کمک می کند، بلکه توانایی شما را در ساخت جملات صحیح و روان به زبان عربی به شکل چشمگیری افزایش می دهد. یادگیری صرف فعل فراتر از حفظ کردن جداول است؛ این فرایند نیازمند درک عمیق ساختار زبان و تمرین مداوم است تا بتوانید به سرعت صیغه صحیح را تشخیص داده و به کار بگیرید. با تکرار مثال ها و انجام تمرینات، گام مهمی در مسیر تسلط بر این بخش حیاتی از گرامر عربی برخواهید داشت.