خلاصه کتاب پیشینه ی سلفی گری و انحراف در اسلام (نویسنده فاروق صفی زاده)

کتاب «پیشینه ی سلفی گری و انحراف در اسلام» اثر فاروق صفی زاده، به بررسی جامع ریشه های سلفی گری و جریان های انحرافی در تاریخ اسلام می پردازد. این اثر تحلیلی عمیق از نقش سقیفه بنی ساعده، بنی امیه، بنی عباس و ارتباط آن ها با گروه های افراطی معاصر چون وهابیت، داعش، القاعده و طالبان ارائه می دهد.

در تاریخ پرفراز و نشیب اسلام، همواره جریان هایی فکری و عقیدتی ظهور کرده اند که مسیر امت اسلامی را دستخوش تغییر و تحول نموده اند. از میان این جریان ها، سلفی گری و فرقه های انحرافی، نقش برجسته ای در شکل گیری حوادث و چالش های تاریخی ایفا کرده اند. کتاب حاضر، با رویکردی پژوهشی و مستند، به واکاوی این پیشینه ها می پردازد و تبیین می کند که چگونه برخی تفکرات از صدر اسلام آغاز شده و تا به امروز ادامه یافته اند. این مقاله، به عنوان خلاصه ای از این اثر ارزشمند، قصد دارد مفاهیم کلیدی، استدلال های محوری و سیر تاریخی مطرح شده توسط نویسنده را به اجمال تشریح کند تا خوانندگان، اعم از پژوهشگران، دانشجویان و علاقه مندان به تاریخ و فرق اسلامی، بتوانند درکی عمیق و کاربردی از محتوای این کتاب به دست آورند و به سؤالات اصلی خود در مورد پیشینه ی سلفی گری و انحراف در اسلام پاسخ یابند.

نگاهی به نویسنده: فاروق صفی زاده، پژوهشگر و آثار او

فاروق صفی زاده، نویسنده کتاب «پیشینه ی سلفی گری و انحراف در اسلام»، یکی از پژوهشگران معاصر در حوزه تاریخ، فرهنگ و ادیان است. وی با تألیفات متعدد در زمینه های مختلف، به خصوص مطالعات تاریخی و فرقه شناسی، شناخته می شود. صفی زاده تلاش می کند با رویکردی تحلیلی و مبتنی بر منابع، زوایای کمتر دیده شده از تاریخ و عقاید را روشن سازد. سوابق علمی و پژوهشی او نشان دهنده علاقه عمیق وی به واکاوی ریشه های فکری و تاریخی پدیده های اجتماعی و مذهبی است.

زندگی نامه و سوابق علمی

اطلاعات دقیقی از جزئیات زندگی نامه فاروق صفی زاده در دسترس عموم نیست، اما آثار او گویای تخصص وی در تاریخ ادیان، به ویژه اسلام و فرقه های آن است. صفی زاده با پژوهش های دقیق و گردآوری اسناد و شواهد تاریخی، به تحلیل رویدادها و شخصیت های تأثیرگذار در تاریخ اسلام می پردازد. این رویکرد پژوهشی، به او امکان می دهد تا ارتباط میان وقایع تاریخی گذشته و پدیده های معاصر را تبیین کند.

دیگر آثار مرتبط

علاوه بر کتاب «پیشینه ی سلفی گری و انحراف در اسلام»، فاروق صفی زاده آثاری دیگر نیز در حوزه تاریخ، ادیان و فرهنگ ایران و اسلام دارد. اگرچه تمرکز اصلی این مقاله بر کتاب مورد نظر است، اما می توان از دیگر تألیفات او نیز به عنوان شواهدی بر عمق دیدگاه و گستردگی دانش وی در این زمینه ها یاد کرد که همگی در راستای روشنگری و تحلیل ریشه های فکری و تاریخی هستند.

پیش گفتار کتاب: سنگ بنای انحراف و اهمیت روشنگری

فاروق صفی زاده در پیش گفتار کتاب خود، با دیدگاهی جسورانه، به این نکته اشاره می کند که جریان های انحرافی و تفکرات سلفی گری از همان دوران صدر اسلام و حتی در زمان حیات پیامبر اکرم (ص) ریشه های خود را دوانده اند. این دیدگاه، که با تصور رایج مبنی بر پیدایش متأخر سلفی گری متفاوت است، اهمیت ویژه ای به تحلیل دقیق وقایع اولیه تاریخ اسلام می بخشد. نویسنده معتقد است که جعل حدیث، که ابزاری قدرتمند در دست برخی افراد بوده، نیز از همان زمان آغاز شده و در تحریف عقاید نقش مؤثری داشته است.

ریشه های انحراف از زمان پیامبر (ص)

بر اساس تحلیل نویسنده، تفکر سلفی گری نه یک پدیده جدید، بلکه جریانی با پیشینه طولانی در تاریخ اسلام است. برخی از اصحاب پیامبر (ص) نیز، به دلایلی که در کتاب به تفصیل بررسی می شود، دارای تفکراتی بوده اند که بعدها به بنیان های سلفی گری تبدیل شده است. این ریشه یابی عمیق، امکان درک بهتری از چگونگی شکل گیری و تکامل این جریان ها را فراهم می آورد. وجود پدیده جعل حدیث از همان سال های نخستین اسلام نیز، گواه بر این مدعاست که چالش های فکری و عقیدتی همواره در کنار مسیر اصلی دین وجود داشته اند.

نقش سقیفه بنی ساعده و حکومت های بنی امیه و بنی عباس

یکی از مهمترین نقاط عطفی که فاروق صفی زاده آن را «نخستین سنگ بنای انحراف» در اسلام می داند، ماجرای سقیفه بنی ساعده است. این رویداد، که بلافاصله پس از رحلت پیامبر (ص) رخ داد، نه تنها مسیر خلافت را تغییر داد، بلکه به اعتقاد نویسنده، زمینه ساز ظهور سلسله های منحرفی چون بنی امیه و بنی عباس شد. این حکومت ها، با اعمال سیاست های خاص و استفاده از ابزارهای مذهبی برای توجیه قدرت خود، به ترویج و تثبیت برخی انحرافات فکری و عقیدتی کمک کردند. صفی زاده در کتابش ارتباط مستقیمی بین این حکومت های تاریخی و تفاله های امروزین انحراف مانند داعش، وهابیت، القاعده و طالبان برقرار می کند و نشان می دهد که این گروه ها چگونه با تکیه بر همان ریشه های فکری و عقاید باطل، چهره اسلام ناب محمدی را مخدوش کرده و اهداف قدرت های جهانی را پیش می برند.

هدف اصلی کتاب از دیدگاه نویسنده

هدف اصلی کتاب «پیشینه ی سلفی گری و انحراف در اسلام»، همان گونه که فاروق صفی زاده بیان می کند، شرح مهم ترین جریانات انحرافی تاریخ اسلام است. این کتاب تلاش می کند تا با روشن سازی این پیشینه ها، به پژوهشگران و محققین کمک کند تا مسیر روشنگری را ادامه دهند و با ارائه آثار بیشتر، اذهان عمومی جوامع اسلامی را از خطر این انحرافات آگاه سازند. نویسنده امیدوار است که با ارائه این تحلیل جامع، بستری برای درک عمیق تر و مقابله فکری با این چالش ها فراهم شود.

فاروق صفی زاده در کتاب خود، ریشه های سلفی گری و انحراف را نه در دوره های متأخر، بلکه در همان سال های آغازین اسلام و حتی در دوران حیات پیامبر اکرم (ص) جستجو می کند، و ماجرای سقیفه بنی ساعده را نقطه عطفی در این مسیر می داند که به ظهور حکومت های منحرف و در نهایت گروه های افراطی امروزین منجر شده است.

بخش اول: سلفی گری؛ خاستگاه، بنیان ها و تطورات تاریخی

بخش اول کتاب «پیشینه ی سلفی گری و انحراف در اسلام» به تفصیل به مفهوم، ریشه ها و تحولات تاریخی سلفی گری می پردازد. این بخش، خواننده را با مبانی فکری این جریان آشنا کرده و چگونگی تکامل آن را از دوران اولیه تا ظهور فرقه های جدیدتر بررسی می کند.

مفهوم و ریشه های سلفی گری

واژه «سلفیه» از ریشه «سلف» به معنای پیشینیان گرفته شده است. در اصطلاح، سلفی گری به جریانی فکری اطلاق می شود که معتقد است اسلام ناب و اصیل، همان اسلامی است که توسط سلف صالح (پیامبر (ص)، صحابه و تابعین) ترویج و عمل می شده است. بنابراین، هرگونه بدعت و نوآوری در دین را مردود می شمارد و بر بازگشت به فهم و عمل سلف تأکید دارد.

• تعریف لغوی و اصطلاحی: در لغت، سلف به معنای پیش رو و گذشتگان است. در اصطلاح، سلفیه به کسانی گفته می شود که خود را پیرو سیره و روش سه نسل اول اسلام می دانند و بر این باورند که هر چه پس از این دوران به دین اضافه شده، بدعت و انحراف است.
• خاستگاه اولیه و تمایز سلفی گری قدیم و جدید: صفی زاده اشاره می کند که تفکرات سلفی گونه از همان اوایل اسلام وجود داشته است، اما سلفی گری جدید با احیای این تفکرات توسط شخصیت هایی مانند ابن تیمیه و محمد بن عبدالوهاب، شکل و شمایلی سازمان یافته تر و رادیکال تر به خود گرفت.
• بنیان های فکری و اعتقادی سلفی گری: بنیان های فکری سلفی گری بر محور توحید خالص (رد هرگونه شرک، توسل به غیر خدا، زیارت قبور)، اجتناب از بدعت ها، عمل به سنت پیامبر (ص) و فهم مستقیم از قرآن و سنت بدون تأویل و تفسیرهای عقلی استوار است.

ابن تیمیه حرانی: نظریه پرداز اصلی سلفی گری

تقی الدین ابوالعباس احمد بن عبدالحلیم بن عبدالسلام النمیری الحرانی الدمشقی، معروف به ابن تیمیه (متوفی ۷۲۸ هجری قمری)، یکی از مهمترین شخصیت ها در تاریخ سلفی گری است. او به عنوان احیاگر و نظریه پرداز اصلی این جریان فکری شناخته می شود که آرای او تأثیر عمیقی بر شکل گیری وهابیت و سایر گروه های سلفی جدید گذاشته است.

• نقش ابن تیمیه در شکل گیری و احیای تفکر سلفی: ابن تیمیه در دوره ای زندگی می کرد که مذاهب مختلف اسلامی و تصوف رواج داشت. او با انتقاد شدید از آنچه بدعت و انحراف در دین می دانست، به ترویج فهم ظاهری از نصوص دینی و بازگشت به آنچه سلف صالح می نامید، پرداخت.
• بررسی عقاید و نظرات جنجالی ابن تیمیه: او دیدگاه های افراطی در مورد توسل به اولیا و پیامبران، زیارت قبور، شفاعت، و حتی صفات خداوند داشت که بسیاری از علمای زمان خود را به چالش کشید. وی بسیاری از اعمال رایج در میان مسلمانان را شرک و بدعت می دانست.
• تناقضات و انتقادات مطرح شده نسبت به آرای او: صفی زاده به تناقضات در آرای ابن تیمیه و انتقادات علمای مذاهب مختلف اسلامی از جمله اهل سنت به او اشاره می کند که نشان دهنده افراطی بودن دیدگاه های او حتی در میان علمای معاصر خودش بوده است.

وهابیت: تجلی سلفی گری جدید

وهابیت، که در قرن ۱۸ میلادی توسط محمد بن عبدالوهاب در منطقه نجد عربستان تأسیس شد، نمونه بارزی از تجلی سلفی گری جدید است. این فرقه با تکیه بر آرای ابن تیمیه و سایر علمای حنبلی، به ترویج عقایدی افراطی و تکفیری پرداخت که تأثیرات گسترده ای بر جهان اسلام داشته است.

• محمد بن عبدالوهاب و تأسیس فرقه وهابیت در عربستان: محمد بن عبدالوهاب با حمایت محمد بن سعود، حاکم وقت منطقه درعیه، به ترویج عقاید خود پرداخت. این اتحاد سیاسی-مذهبی، منجر به تشکیل دولت سعودی و گسترش تفکر وهابیت در شبه جزیره عربستان شد.
• ویژگی های اصلی وهابیت و شباهت های آن با خوارج: ویژگی هایی چون تکفیر گسترده مسلمانان، خشونت علیه مخالفان، ظاهرگرایی مفرط در فهم دین، و ادعای انحصار حقیقت، وهابیت را به خوارج صدر اسلام شبیه می سازد.
• برخی از فتاوای عجیب و مضحک وهابیت: صفی زاده در کتاب خود به نمونه هایی از فتاوای عجیب و گاه مضحک وهابیت اشاره می کند که نشان دهنده سطحی نگری و افراط در فهم دین است. این فتاوا شامل ممنوعیت هایی در مورد استفاده از برخی وسایل مدرن، آداب اجتماعی و حتی برخی عبادات می شود.
• جنایات تاریخی وهابیت: از جمله مهمترین جنایات وهابیت می توان به حمله به کربلا و تخریب قبور ائمه (ع)، تخریب قبور و اماکن مقدس در مکه و مدینه (مانند بقیع)، و کشتار مسلمانان مخالف در مناطق تحت نفوذ خود اشاره کرد که در کتاب به تفصیل بررسی شده اند.

سلفی گری در مصر و نقش رشیدرضا

سلفی گری تنها به شبه جزیره عربستان محدود نماند و در قرون اخیر، در سایر مناطق جهان اسلام، به ویژه مصر نیز رواج یافت. شخصیت هایی مانند سیدجمال الدین اسدآبادی و محمد رشیدرضا، هرچند با اهداف اولیه اصلاح طلبانه، نقش مهمی در ترویج برخی از مبانی سلفی گری، به ویژه در مقابله با استعمار و بازگشت به قدرت اولیه اسلام، ایفا کردند. رشیدرضا با نگارش مجله المنار و ترویج افکار ابن تیمیه، به تقویت این جریان در مصر کمک کرد.

• معرفی تشکل های سلفی در مصر: در مصر، تشکل هایی نظیر جمعیت جهاد، جمعیت اسلامی و جمعیت تکفیر به ظهور رسیدند که با تفکرات افراطی و خشونت آمیز، چالش های جدی برای دولت و جامعه ایجاد کردند. این گروه ها با تکیه بر تفسیرهای رادیکال از متون دینی، به مبارزه مسلحانه و تکفیر حکام پرداختند.

رابطه سلفی گری با شیعیان

یکی از ابعاد مهم سلفی گری و انحراف در اسلام، دیدگاه های خصمانه این جریان نسبت به شیعیان است. از منظر سلفی ها، بسیاری از عقاید و اعمال شیعیان، مانند توسل به ائمه (ع)، زیارت قبور، و عزاداری برای اهل بیت (ع)، شرک و بدعت محسوب می شود. این دیدگاه ها، زمینه ساز فتاوای تکفیری و خشونت آمیز علیه شیعیان شده و نقش مهمی در تشدید تنش های فرقه ای در جهان اسلام ایفا کرده است.

بخش دوم: ریشه های انحراف در صدر اسلام و جریانات تاریخی

بخش دوم کتاب «پیشینه ی سلفی گری و انحراف در اسلام» به ریشه های عمیق تر انحراف در تاریخ اسلام، به ویژه در دوران صدر اسلام و قرون اولیه می پردازد. این بخش، وقایع و شخصیت هایی را مورد تحلیل قرار می دهد که به زعم نویسنده، سنگ بنای انحرافات بعدی را نهادند.

ماجرای سقیفه بنی ساعده: نخستین سنگ بنای انحراف

فاروق صفی زاده، واقعه سقیفه بنی ساعده را به عنوان «نخستین سنگ بنای انحراف» در تاریخ اسلام معرفی می کند. این رویداد، که بلافاصله پس از رحلت پیامبر اکرم (ص) و در غیاب حضرت علی (ع) و بنی هاشم رخ داد، منجر به تعیین خلیفه بدون مشورت و اجماع عمومی مسلمانان شد. نویسنده با تحلیل این ماجرا، نشان می دهد که چگونه انحراف از اصول شورا و عدالت، مسیر تاریخ اسلام را تغییر داد.

• تحلیل کتاب از سقیفه: کتاب به تفصیل به جزئیات ماجرا، انگیزه ها و بازیگران اصلی سقیفه می پردازد و آن را نه یک انتخاب طبیعی، بلکه نتیجه رقابت های قبیله ای و سیاسی می داند.
• روایت ها و گفتگوهای درون سقیفه: صفی زاده با استناد به منابع تاریخی، گفتگوها و بحث های میان انصار و مهاجرین در سقیفه را بازگو می کند و نقاط ضعف و قوت هر استدلال را بیان می دارد.
• نقش قبیله اسلم و اشکال تراشی های اهل سنت: کتاب به نقش برخی قبایل مانند اسلم در بیعت با ابوبکر و همچنین اشکال تراشی های بعدی اهل سنت در توجیه این واقعه اشاره می کند و این اقدامات را در راستای تثبیت مشروعیت خلافت می داند.

نخستین جاعلان حدیث: بررسی نقش ابوهریره

جعل حدیث یکی از مهمترین عوامل انحراف در تاریخ اسلام بوده است. فاروق صفی زاده در این بخش، به نقش شخصیت هایی مانند ابوهریره در جعل حدیث و پیامدهای آن می پردازد.

• زندگینامه ابوهریره و فعالیت های سیاسی او: ابوهریره، یکی از صحابه پیامبر (ص) که در سال های پایانی حیات ایشان به اسلام گروید، پس از رحلت ایشان نقش پررنگی در نقل حدیث ایفا کرد. نویسنده به فعالیت های سیاسی او در دوران معاویه و سایر خلفا و ارتباط آن با کثرت احادیث منقول از او اشاره می کند.
• شواهد و دلایل مطرح شده در کتاب درباره نقش ابوهریره در جعل حدیث: صفی زاده با ارائه شواهد و استدلال های مختلف، از جمله تناقضات در روایات ابوهریره و اعتراضات برخی از صحابه و تابعین به او، نقش وی را در جعل و ترویج احادیث ساختگی برجسته می کند.
• دیدگاه های اهل تسنن: کتاب همچنین به دیدگاه های اهل سنت در مورد ابوهریره و دفاعیات آنان از وی اشاره دارد و نشان می دهد که این موضوع همواره مورد بحث و اختلاف نظر بوده است.

سلسله های بنی امیه و بنی عباس؛ حکومت هایی با سهم در انحراف

پس از واقعه سقیفه، حکومت های بنی امیه و بنی عباس به قدرت رسیدند که به اعتقاد نویسنده، هر دو نقش مهمی در تداوم و تعمیق انحرافات در اسلام ایفا کردند.

خلافت بنی امیه

خلافت بنی امیه (۴۱ تا ۱۳۲ هجری قمری) با معاویه آغاز شد و با سیاست های خاص خود، تحریفات گسترده ای را در سیره و سنت پیامبر (ص) ایجاد کرد.

• آغاز حکومت، حکام و کارنامه بنی امیه: این بخش به نحوه به قدرت رسیدن بنی امیه، معرفی خلفای این سلسله و کارنامه کلی آنان، از جمله فتوحات و سیاست های داخلی، می پردازد.
• تحریف سیره و سنت پیامبر (ص) توسط معاویه و روش های آن: نویسنده با جزئیات به روش های معاویه برای تحریف سیره نبوی، از جمله جعل حدیث، ترویج فضایل ساختگی برای خود و یارانش، و سرکوب راویان راستگو اشاره می کند.
• ریشه های دشمنی بنی امیه با بنی هاشم: صفی زاده به ریشه های عمیق دشمنی میان بنی امیه و بنی هاشم، به خصوص پس از ظهور اسلام، اشاره دارد که در حوادث بعدی تاریخ اسلام نقش مهمی ایفا کرد.

خلافت بنی عباس

خلافت بنی عباس (۱۳۲ تا ۶۵۶ هجری قمری) که با شعار بازگشت به اهل بیت به قدرت رسید، نیز به تدریج خود در مسیر انحراف قرار گرفت.

• چگونگی پیدایش و به قدرت رسیدن عباسیان: کتاب به نحوه سقوط بنی امیه و صعود عباسیان با استفاده از نارضایتی های عمومی و شعارهای مذهبی می پردازد.
• سیاست ها و نقش آن ها در ادامه انحرافات: عباسیان نیز با وجود ادعای اولیه، به تدریج از اصول اولیه منحرف شده و با سرکوب مخالفان، به ویژه علویان، و ترویج تفکراتی که به نفع حکومتشان بود، در ادامه انحرافات نقش داشتند.

خوارج: از پیدایش تا اصول فکری

خوارج یکی از نخستین فرقه های انحرافی در تاریخ اسلام هستند که پس از واقعه حکمیت در جنگ صفین ظهور کردند. کتاب «پیشینه ی سلفی گری و انحراف در اسلام» به تحلیل پیدایش و اصول فکری این گروه می پردازد.

• پیدایش خوارج و ماجرای حکمیت: خوارج گروهی بودند که پس از موافقت امام علی (ع) با حکمیت در جنگ صفین، از ایشان جدا شدند و شعار «لا حکم الا لله» (حکمی جز حکم خدا نیست) سر دادند.
• اصول فکری مکتب خوارج و ریشه یابی پرخاشگری آن ها: اصول فکری خوارج بر ظاهری نگری افراطی در دین، تکفیر مرتکبان گناه کبیره، و خشونت علیه مخالفان استوار بود. نویسنده به ریشه های این پرخاشگری، از جمله تعصبات قبیله ای و قرائت نادرست از دین، اشاره می کند.
• عوامل پیدایش خوارج:
  1. تعصبات قبیله ای و عدم درک صحیح از مسائل سیاسی و مذهبی.
  2. ترک صحنه سیاست توسط برخی خواص و عدم هدایت صحیح مردم.
  3. طولانی شدن جنگ و عدم کسب غنائم که منجر به نارضایتی شد.
  4. عدم تقویت بنیان های عقیدتی در میان برخی از تازه مسلمانان.
  5. تندروی و قرائت نادرست از دین که منجر به تکفیر گسترده شد.

نخستین سنگ بنای نوشته های انحرافی: افسانه غرانیق

افسانه غرانیق یکی از جنجالی ترین روایت های تاریخی در اسلام است که به زعم نویسنده، نخستین سنگ بنای نوشته های انحرافی را تشکیل می دهد. این افسانه، داستان نزول آیاتی از قرآن کریم را روایت می کند که پیامبر (ص) در آن، بت های مشرکین را تأیید کرده و سپس جبرئیل آن را اصلاح می کند.

• بررسی واژه، داستان و رویکردها به افسانه غرانیق: کتاب به معنای واژه «غرانیق» (مرغان آبی)، جزئیات داستان و رویکردهای مختلف مفسرین و مورخین به آن می پردازد.
• استدلال های مطرح شده برای ساختگی بودن این داستان: فاروق صفی زاده با ارائه استدلال های قوی، از جمله ضعف سند، تناقض با عصمت پیامبر (ص) و اصول قرآن، ساختگی بودن این داستان را اثبات می کند.
• تحلیل نویسنده از گفتار طبری و اهمیت این افسانه در تاریخ انحراف: نویسنده به نقل این داستان در «تفسیر و تاریخ طبری» اشاره کرده و آن را نشانه ای از آغاز ورود روایت های انحرافی و ساختگی به کتب تاریخی و تفسیری می داند که می توانست پایه های اعتقادی مسلمانان را سست کند. این افسانه، بستری برای توجیه انحرافات و تحریفات بعدی در دین شد.

بخش سوم: تفاله های امروزین انحراف؛ طالبان، القاعده و داعش

در بخش پایانی کتاب، فاروق صفی زاده به تحلیل تفاله های امروزین انحراف می پردازد. او نشان می دهد که چگونه گروه های افراطی معاصری چون طالبان، القاعده و داعش، با تکیه بر همان ریشه های فکری سلفی گری و انحرافات تاریخی، اهداف مخرب خود را دنبال می کنند.

طالبانیسم

طالبان، گروهی سلفی-دیوبندی است که در افغانستان ظهور کرد و با ایدئولوژی افراطی خود، تأثیرات گسترده ای بر امنیت منطقه ای گذاشته است.

• ایدئولوژی طالبانیسم و تاثیرات آن بر امنیت منطقه ای: ایدئولوژی طالبانیسم بر پایه تفسیر بسیار سختگیرانه و متحجرانه از شریعت اسلامی، همراه با ناسیونالیسم قبیله ای و پشتون والی استوار است. این ایدئولوژی، منجر به سرکوب زنان، اقلیت ها، و هرگونه آزادی های مدنی و فکری شده و بی ثباتی عمیقی را در افغانستان و کشورهای همسایه ایجاد کرده است.
• پیشینه، ظهور و سقوط نسبی طالبان: کتاب به چگونگی ظهور طالبان در دهه ۱۹۹۰ میلادی پس از خروج شوروی از افغانستان، به قدرت رسیدن آنها، و سپس سقوط نسبی شان پس از حمله آمریکا در سال ۲۰۰۱ و بازگشت مجددشان به قدرت در سال ۲۰۲۱ می پردازد.

القاعده

القاعده، یکی از شناخته شده ترین گروه های تروریستی سلفی-جهادی در جهان است که با عملیات های گسترده خود، به نمادی از افراط گرایی تبدیل شده است.

• پیشینه، وجه تسمیه و افکار و عقاید القاعده: القاعده به معنای «پایگاه» است و در اواخر دهه ۱۹۸۰ توسط اسامه بن لادن و عبدالله عزام در افغانستان تأسیس شد. افکار و عقاید این گروه بر پایه جهاد جهانی علیه غرب و حکومت های اسلامی سکولار، تکفیر گسترده، و ایجاد «خلافت جهانی» استوار است.
• پراکندگی جهانی و عملیات های کلیدی: القاعده دارای شبکه ای گسترده در مناطق مختلف جهان از جمله شبه جزیره عربستان، شمال آفریقا، شرق آفریقا، و آسیا است و مسئولیت حملات تروریستی متعددی از جمله حملات ۱۱ سپتامبر ۲۰۰۱ را بر عهده داشته است.

داعش

داعش (دولت اسلامی عراق و شام)، که نام خود را به «دولت اسلامی» تغییر داد، افراطی ترین و خشن ترین گروه سلفی-جهادی معاصر محسوب می شود که با اقدامات بی رحمانه خود، شوک بزرگی به جهان وارد کرد.

• معرفی داعش، اهداف و ساختار سازمانی: داعش که از بقایای القاعده در عراق شکل گرفت، هدف خود را برپایی خلافت اسلامی جهانی از طریق خشونت و جنگ می داند. این گروه دارای ساختار سازمانی پیچیده با شاخه های نظامی، اطلاعاتی، و اداری است.
• تحلیل رابطه داعش با وهابیت و مهمترین تفکرات این گروه: صفی زاده به ارتباطات فکری و عقیدتی عمیق میان داعش و وهابیت اشاره می کند. تفکرات داعش ریشه در همان دیدگاه های تکفیری، ظاهرگرایی مفرط، و خشونت گرایی وهابی دارد، هرچند که داعش در میزان خشونت و تکفیر، از وهابیت سنتی نیز فراتر رفته است.
• شباهت ها و تفاوت های تفکر داعش با وهابیت:
  

  ویژگی	وهابیت	داعش
  بنیان فکری	سلفی گری ابن تیمیه و محمد بن عبدالوهاب	سلفی گری رادیکال و جهادی
  هدف اصلی	تطهیر اسلام از بدعت ها و شرک (از دیدگاه خود)	برپایی خلافت اسلامی جهانی از طریق جهاد مسلحانه
  میزان خشونت و تکفیر	بالا، اما عمدتاً در چارچوب حکومت سعودی	بسیار بالا، تکفیر گسترده مسلمانان و غیرمسلمانان
  گستره عملیات	عمدتاً در عربستان و مناطق تحت نفوذ	عملیات های جهانی، گسترش قلمرو در عراق و سوریه
  حکومت داری	حمایت از آل سعود	اعلام خلافت و تشکیل دولت خودخوانده

  این جدول نشان می دهد که داعش، در واقع، یک ورژن افراطی تر و نظامی گرایانه تر از وهابیت است که اصول فکری آن را با شدت بیشتری به کار می گیرد.

نتیجه گیری پایانی و جمع بندی

کتاب «پیشینه ی سلفی گری و انحراف در اسلام» اثر فاروق صفی زاده، اثری روشنگر و عمیق در تحلیل ریشه های تاریخی و فکری جریان های انحرافی در جهان اسلام است. نویسنده با نگاهی دقیق و مستند، از همان دوران صدر اسلام، نقاط عطفی را شناسایی می کند که به تدریج مسیر امت اسلامی را از عدالت و اعتدال منحرف ساخته اند.

از واقعه سقیفه بنی ساعده به عنوان «نخستین سنگ بنای انحراف» گرفته تا نقش جاعلان حدیث مانند ابوهریره و سیاست های تحریف گرایانه حکومت های بنی امیه و بنی عباس، همگی حلقه هایی از یک زنجیره پیوسته را تشکیل می دهند. این سلسله حوادث و تفکرات، به مرور زمان بستر را برای ظهور فرقه هایی مانند خوارج و سپس سلفی گری با نظریه پردازی ابن تیمیه و تجلی آن در وهابیت فراهم آورد. فاروق صفی زاده به وضوح نشان می دهد که چگونه تفاله های امروزین انحراف، نظیر طالبان، القاعده و داعش، تنها اشکال مدرن و خشونت آمیز همان ایدئولوژی های سلفی-تکفیری هستند که ریشه های عمیقی در تاریخ اسلام دارند و از همان انحرافات اولیه تغذیه کرده اند.

درک این پیوستگی و سیر تحول انحرافات، برای مقابله با چالش های فکری و امنیتی امروز جهان اسلام از اهمیت حیاتی برخوردار است. شناخت دقیق ریشه ها و بنیان های فکری این گروه ها، نه تنها به پژوهشگران و دانشجویان کمک می کند تا تحلیلی جامع از این پدیده ها داشته باشند، بلکه برای عموم مردم نیز راهگشاست تا با آگاهی از این پیشینه ها، از افتادن در دام افراط گرایی و تحریفات دینی در امان بمانند. کتاب «پیشینه ی سلفی گری و انحراف در اسلام» به عنوان یک منبع مرجع و تحلیلی، خواننده را به سفری عمیق در تاریخ می برد و اهمیت روشنگری و بازگشت به اصول واقعی اسلام ناب را گوشزد می کند. برای پژوهشگران و علاقه مندان به فهم عمیق تر این مباحث، مطالعه کامل این کتاب ارزشمند توصیه می شود تا ابعاد دقیق تر و جزئیات بیشتری از این انحرافات تاریخی و معاصر را مورد بررسی قرار دهند.